Karmashil Logo
Karmashil Text Logo
नेपालको कृषि प्रणाली: परम्परागतबाट आधुनिकतर्फको यात्रा

नेपालको कृषि प्रणाली: परम्परागतबाट आधुनिकतर्फको यात्रा

मिनेटमा पढ्नुहोसकृषि

१. परम्परागत कृषि प्रणालीको अवलोकन

नेपालको कृषि प्रणाली लामो समयदेखि परम्परागत विधिमा आधारित रहिआएको छ। पहाड, तराई र हिमाली भूभागको भिन्न भूगोल र जलवायुका आधारमा फरक फरक कृषि अभ्यासहरू विकसित भएका छन्।

मुख्य विशेषताहरू:

  • मानव श्रममा निर्भर: कृषि मुख्यतः गोरु, कुदाल, हसियाँ जस्ता उपकरणमा आधारित छ।
  • अवसरजडित खेती: मौसम र पानीको भरमा आधारित (rain-fed agriculture)।
  • पारम्परिक बीउ प्रयोग: उन्नत जातको बीउको प्रयोग न्यून।
  • कृषिप्रणाली र संस्कृतिको समायोजन: कृषि परम्परा, जातीय अभ्यास र चाडपर्वसँग जोडिएको हुन्छ।

प्रमुख फसलहरू:

  • धान, गहुँ, मकै, कोदो, फापर, तरकारी, फलफूल आदि।
  • पशुपालन, मौरीपालन, माछापालन जस्ता मिश्रित प्रणालीहरू।

परम्परागत प्रणालीको एउटा विशेष पक्ष भनेको यसको स्थानीय जैविक विविधताको संरक्षण हो। स्थानीय बीउ, मल र जल व्यवस्थापनले प्राकृतिक सन्तुलनलाई जोगाएको पाइन्छ।

२. परम्परागत प्रणालीका समस्या

यद्यपि परम्परागत कृषि प्रणाली संस्कार, वातावरणमैत्री र सामुदायिक सहयोगमा आधारित थियो, तर आजको सन्दर्भमा यसले निम्न समस्याहरू निम्त्याइरहेको छ:

  • उत्पादनमा कमी: कम उत्पादन क्षमता भएका बीउ र औजारहरू।
  • परिश्रम धेरै, प्रतिफल थोरै: परिश्रमी कृषकलाई न्यून आय।
  • युवा पुस्ताको आकर्षण नहुनु: श्रमप्रधान प्रणालीले युवाहरू विदेश पलायन गरिरहेका छन्।
  • जलवायु परिवर्तनसँग तालमेल नहुनु: पुराना अभ्यासहरू मौसम परिवर्तनअनुसार ढाल्न सकिएको छैन।

३. आधुनिक कृषि प्रणालीको सुरुवात

नेपालमा आधुनिक कृषि प्रणालीको सुरुवात मुख्यतः २०२० सालपछिको योजनाबद्ध विकासबाट भएको पाइन्छ। तराईमा हरित क्रान्तिको प्रभाव र पछि कृषि अनुसन्धान केन्द्रहरूको स्थापना मार्फत उन्नत जात, मल, औजार, सिँचाइ प्रविधिहरू विस्तार हुँदै गएका छन्।

आधुनिक प्रणालीका विशेषता:

  • उन्नत बीउ र मलको प्रयोग
  • मेसिन, ट्र्याक्टर, थ्रेसर जस्ता औजारहरूको प्रयोग
  • प्लास्टिक टनेल, ग्रीनहाउस प्रविधिको प्रयोग
  • ड्रिप सिँचाइ, स्प्रिंकलर जस्ता जल व्यवस्थापन प्रविधि
  • कृषि अनुसन्धान र व्यवसायीकरणतर्फको झुकाव
  • बजार अभिमुख उत्पादन

नेपाल सरकारले ‘कृषि यान्त्रिकीकरण’, ‘पकेट क्षेत्र’, ‘कृषक कार्ड’, ‘क्लस्टर प्रणाली’ जस्ता कार्यक्रमहरू मार्फत कृषि प्रणालीमा सुधार ल्याउन थालेको हो।

४. परम्परागतबाट आधुनिक प्रणालीमा रूपान्तरणको यात्रा

नेपालमा परम्परागत कृषि प्रणालीबाट आधुनिकतर्फको यात्रा सहज थिएन। यो परिवर्तन बिस्तारै, विभिन्न चरणहरूमा हुँदै आएको छ।

Sponsored Advertisement

कुन-कुन परिवर्तनहरू भए?

क. बीउ प्रणालीमा सुधार

अब कृषकहरूले हाइब्रिड र उन्नत जातका बीउ प्रयोग गर्न थालेका छन्। यसले उत्पादनमा उल्लेखनीय वृद्धि गरेको छ।

ख. यान्त्रिक प्रविधिको प्रयोग

त्रिशुली, भैरहवा, चितवन, धनुषा लगायत जिल्लामा ट्र्याक्टर, थ्रेसर, मिनी टिलरको प्रयोग बढ्दो छ।

ग. बजारसँग सम्बन्ध

कृषकहरूले अब स्थानीय बजारमात्र होइन, सहकारी, एग्री-मार्ट, र एक्सपोर्टसम्मको पहुँच बनाएका छन्।

घ. डिजिटल सूचना पहुँच

मोबाइल एप, एसएमएस, अनलाइन पोर्टलमार्फत कृषकले मौसम, मूल्य र रोग सम्बन्धी जानकारी प्राप्त गर्न थालेका छन्।

५. आधुनिक कृषि प्रणालीको प्रभाव

सकारात्मक प्रभावहरू:

  • उत्पादन वृद्धि
  • कम श्रममा बढी प्रतिफल
  • बजारमुखी उत्पादनले आयमा वृद्धि
  • महिला र युवाहरूको आकर्षण

चुनौतीहरू:

  • मूल्य अस्थिरता
  • सामग्री (मल, बीउ, औजार) को पहुँच सीमित
  • साना किसानको पहुँच अझै परम्परागतमै सीमित
  • सहुलियत ऋण, बीमा प्रणाली प्रभावकारी नहुनु

६. भविष्यतर्फको बाटो

नेपालमा कृषि क्षेत्रलाई दिगो, उत्पादनमुखी र आकर्षक बनाउन आवश्यक छ:

के गर्नुपर्छ?

  1. डिजिटल कृषि प्रवर्द्धन – कृषकलाई प्रविधिसँग जोड्ने।
  2. सहकारी र समूह खेतीको प्रवर्द्धन – साना किसानलाई एकजुट बनाउने।
  3. बजारको सुनिश्चितता – मूल्य स्थायित्व र पहुँच।
  4. बीमा र ऋण प्रणालीको सुधार – जोखिम व्यवस्थापन।
  5. कृषिमा अनुसन्धान र नवप्रवर्तन – जलवायु अनुकूल प्रविधिको विकास।
  6. कृषि शिक्षा र तालिम – युवा पुस्ता कृषि पेशामा आउन उत्साहित बनाउने।

नेपालको कृषि प्रणाली परम्परागत अभ्यासबाट आधुनिकताको यात्रामा अग्रसर छ। यद्यपि, अझै धेरै चुनौतीहरू छन् जसको समाधान योजना, प्रविधि, सहकार्य र सचेतनाबाट मात्र सम्भव छ। कृषिलाई व्यवसायिक, नवप्रवर्तनमुखी र युवामैत्री बनाउन सकेमा नेपालको कृषि क्षेत्र आत्मनिर्भरता र समृद्धितर्फ लम्कन सक्छ।

सुधीर नेपाल

बिगत तिन दशक देखि नेपाली पत्रकारिताको क्षेत्रमा निरन्तर रुपले लागिरहेका एक अनुभवी र दक्ष पत्रकार हुन् । नेपाली पत्रकरितालाई व्यावसायिक, आधुनिक र प्रविधिमैत्री बनाउने जमर्कोमा लागेका पत्रकार नेपालले आफ्नो कार्यगत अनुभव नेपालको विभिन्न राष्ट्रिय दैनिक तथा साप्ताहिक संचार माध्यमहरुमा देखाई सकेका छन् । पत्रकारितालाई आफ्नो जड-जरो ठान्ने नेपालले नेपालको पहिलो निजी रुपमा स्थापित संचार माध्यम कान्तिपुर दैनिक, साप्ताहिक, नेपाल म्यागजिन, नयाँ सडक दैनिक लगायतका छापा माध्यमहरुमा काम गरि प्रविधिको माध्यमले संचालित विभिन्न अनलाइन संचार माध्यमहरुमा लेख्दै आएका नेपाल हाल यसै विराट इन्फर्म्याटिक्स प्रा. लि. को अध्यक्ष तथा प्रधान सम्पादकको रुपमा कार्यरत छन् ।

कम्मेंट्स (0/10)

कमेन्ट गर्न कृपया साइन इन गर्नुहोस्।
No comments yet

सम्बन्धित खबरहरू

तरकारी खेतीको बढ्दो सम्भावना: व्यावसायिक दृष्टिकोणबाट
तरकारी खेतीको बढ्दो सम्भावना: व्यावसायिक दृष्टिकोणबाट

नेपाल कृषि प्रधान देश हो, जहाँ ६५% भन्दा बढी जनसंख्या कुनै न कुनै रूपमा कृषि पेशासँग संलग्न छ। विगतमा परम्परागत अन्नबाली (धान, गहुँ, मकै) मा बढी निर्भरता थियो भने पछिल्लो केही वर्षयता तरकारी खेतीतर्फ कृषकहरूको आकर्षण तीव्र गतिमा बढिरहेको छ। यसले मात्र खाद्य आपूर्ति पूर्ति गरिरहेको छैन, ग्रामीण जनजीवनको आम्दानीको स्रोत र स्वरोजगारको मार्ग पनि खोलिरहेको छ। तरकारी खेती अब केवल गुजारा चलाउने माध्यम होइन, व्यवसायिक रूपमा आम्दानी गर्ने बलियो क्षेत्र बन्दै गएको छ।

नेपालमा धान खेती: समस्या, समाधान र आधुनिक प्रविधि
नेपालमा धान खेती: समस्या, समाधान र आधुनिक प्रविधि

नेपाल एक कृषि प्रधान राष्ट्र हो जहाँको अधिकांश जनसंख्या कृषि व्यवसायमा आधारित छ। र, तीमध्ये धान खेती सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण र आधारभूत बालीको रूपमा स्थापित छ। धानले नेपालीको जीवनशैली, खानपान, अर्थतन्त्र र सामाजिक संरचनामा गहिरो प्रभाव पार्ने गर्दछ। जलवायु परिवर्तन, कृषकको पलायन, भूमि उपयोगमा परिवर्तन र प्रविधिको कमी जस्ता समस्याले गर्दा धान खेती संकटमा पर्न थालेको छ। यस्तो अवस्थामा समस्या समाधान गर्दै आधुनिक प्रविधिको उपयोगबाट धान खेतीलाई पुनः समृद्ध बनाउन सकिन्छ।

नेपालमा जलवायु परिवर्तन र कृषिमा पर्ने प्रभाव
नेपालमा जलवायु परिवर्तन र कृषिमा पर्ने प्रभाव

नेपाल कृषि प्रधान देश हो जहाँ जनसंख्याको ठूलो भाग प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा कृषिमा निर्भर छ। तर पछिल्ला केही दशकयता जलवायु परिवर्तनले नेपालको कृषि प्रणालीलाई गम्भीर रूपमा असर पुर्‍याइरहेको छ। खेतीपातीमा अनियमितता, उत्पादनमा गिरावट, बाली नास, जलस्रोतको सुक्खापन जस्ता समस्याहरूले कृषकहरू थप असुरक्षित बन्दै गएका छन्। आजको ब्लगमा हामी जलवायु परिवर्तन के हो, नेपालमा यसको अवस्था, कृषिमा पारेका असरहरू र समाधानका उपायहरूबारे विस्तृत रूपमा चर्चा गर्नेछौं।

विराट इन्फर्म्याटिक्स प्रा. लि.

[object Object] icon[object Object] icon[object Object] icon[object Object] icon

हाम्रो टिम

  • अध्यक्ष : सुधीर नेपाल
  • सम्पादक : ललिता घिमिरे
  • प्रविधि : प्रकाश उप्रेती
  • जनसम्पर्क अधिकृत : सुरज माझी

सम्पर्क

  • सूचना विभाग दर्ता नं. YYY-०८१/८२

  • कमलपोखरी, काठमाडौं, नेपाल

  • +९७७-१-४५४८०६८
  • info@biratinfo.com

एप डाउनलोड गर्नुहोस्

Get it on Google PlayDownload on the App Store

Copyright © 2025 BIRAT Informatics Pvt.

A Product of SRIYOG Consulting