तरकारी खेतीको बढ्दो सम्भावना: व्यावसायिक दृष्टिकोणबाट

१. तरकारी खेतीको अर्थ र महत्त्व

तरकारी खेती भन्नाले टनेल वा खुला ढंगले सागसब्जीको व्यावसायिक उत्पादन गर्ने प्रक्रिया हो। यसमा सिजनअनुसार विभिन्न बालीहरू (जस्तै टमाटर, काउली, बन्दा, बोडी, मुला, खुर्सानी, पालुंगा आदि) उत्पादन गरिन्छ।

तरकारी खेतीको विशेषता भनेको छोटो समयमै फल प्राप्त हुनु, न्यून भू–क्षेत्रमै बढी उत्पादन, र बजारमा सधैँ माग हुनु हो।

२. नेपालमा तरकारी खेतीको वर्तमान अवस्था

नेपालमा पछिल्लो दशकमा तरकारी खेती उल्लेखनीय रूपमा वृद्धि भएको छ।

केही तथ्यांकहरू:

• हाल नेपालमा झन्डै ४० लाख मेट्रिक टनभन्दा बढी तरकारी उत्पादन हुन्छ।
• देशभर करिब ३५% कृषकहरू तरकारी खेतीमा संलग्न छन्।
• प्रदेश नं. १, बागमती, र लुम्बिनी प्रदेश तरकारी उत्पादनमा अगाडि छन्।
• भित्री मधेस, चुरे क्षेत्र, तराईको भावर क्षेत्र, तथा पहाडी टार क्षेत्र तरकारी खेतीका लागि उपयुक्त मानिन्छ।

३. व्यावसायिक दृष्टिकोणबाट बढ्दो सम्भावना

३.१. स्थानीय बजारमा स्थायी माग

नेपालका सहरहरूमा होटल, रेस्टुरेन्ट, क्याटरिङ सेवा, सुपरमार्केट र घर–घरमा तरकारीको माग हरेक दिन अत्यधिक मात्रामा हुन्छ। यसले व्यवसायिक उत्पादन गर्ने किसानलाई स्थायी बजारको सुनिश्चितता दिन्छ।

३.२. आयात प्रतिस्थापन र निर्यातको सम्भावना

प्रत्येक वर्ष भारतबाट करिब २० अर्बभन्दा बढीको तरकारी नेपाल आयात हुँदै आएको छ। यदि नेपालमै गुणस्तरीय तरकारी उत्पादन गर्न सकियो भने, देशको आयात प्रतिस्थापन गर्न सकिनेछ र भविष्यमा निर्यातसम्म पुग्न सकिनेछ।

३.३. छोटो समय र चक्र

तरकारी खेतीमा ३ महिनासम्ममा फल पाइन्छ, जुनले छोटो अवधिमा आम्दानी लिन सकिने सम्भावना दिन्छ। वर्षमा २–३ पटक सम्म बाली लिन सकिने भएकाले आम्दानी पनि बढ्छ।

३.४. जैविक (अर्गानिक) तरकारीको माग

शहरमा अर्गानिक तरकारीको माग बढिरहेको छ। अर्गानिक खेती प्रणाली अपनाउने हो भने उच्च मूल्यमा बिक्री गर्न सकिन्छ।

४. सफल कृषकहरूको उदाहरण

• चितवन – भरतपुरका युवा कृषक२५ वर्षका एक युवाले २ कट्ठा जग्गाबाट सुरु गरेको टनेल तरकारी खेती अहिले १० बिघासम्म फैलिएको छ। उनी प्रति महिना १ लाखभन्दा बढी आम्दानी गर्छन्।
• इलाम – पहाडी क्षेत्रको बन्दा खेतीइलाममा सामूहिक रूपमा बन्दा र काँक्रा खेती गर्दै आएका किसानहरूले आफ्नो बाली भारतसम्म निर्यात गर्न थालेका छन्।
• नवलपुर – खुर्सानी खेतीनवलपुरमा किसानहरूले टनेलमार्फत खुर्सानी खेती गरेर बिचौलियालाई हटाई खुदरा बिक्री सुरु गरेका छन्। यसबाट प्रतिव्यक्ति आम्दानी उल्लेखनीय रूपमा बढेको छ।

५. तरकारी खेतीमा देखिएका प्रमुख चुनौतीहरू

५.१. बजार पहुँच र मूल्य अस्थिरता

उत्पादन भए पनि बजारमा उचित मूल्य नपाइने, बिचौलियाको चलखेल, वा तरकारी कुहिने समस्या रहेको छ।

५.२. प्राविधिक ज्ञानको कमी

बालीको उचित समय, मल मात्रा, कीरा रोग नियन्त्रण, टनेल बनाउने तरिका जस्ता विषयमा अझै धेरै किसानहरू जानकार छैनन्।

५.३. सिँचाइ र पूर्वाधारको अभाव

धेरै स्थानमा सिँचाइ सुविधा छैन। फल नष्ट हुने डर, भण्डारण गर्ने स्थानको कमी, ढुवानी समस्या आदि पनि प्रमुख चुनौती हुन्।

५.४. वित्तीय पहुँच

कृषि उपकरण, टनेल, प्लास्टिक, बीउ आदि खरिद गर्न पूँजी नहुँदा धेरै किसान व्यवसायिक विस्तार गर्न सक्दैनन्।

६. समाधान र सुधारका उपायहरू

६.१. सहकारी र सामूहिक खेतीको प्रवर्द्धन

• साझेदारीमा जग्गा लिएर सामूहिक रूपमा व्यवसायिक खेती गर्दा लगानी, सञ्जाल र जोखिम व्यवस्थापन सजिलो हुन्छ।

६.२. सरकारी अनुदान र तालिम

• टनेल निर्माण, सिँचाइ उपकरण, बीउ, मलमा सहुलियत दिनु
• व्यावसायिक कृषि तालिम कार्यक्रम विस्तार गर्नु

६.३. बजार व्यवस्थापन

• कृषक र उपभोक्ताबीच सिधा सम्पर्क हुने डिजिटल बजार प्रणाली विकास
• कृषक बजार (Farmer’s Market) लाई प्रोत्साहन गर्नु

६.४. कृषि बीमा र राहत व्यवस्था

• प्राकृतिक प्रकोप वा बजार मूल्य गिरावट हुँदा राहत वा बीमा उपलब्ध गराउनु।

७. भविष्यको सम्भावना

यदि नीति निर्माण, प्रविधिको प्रयोग, र बजार व्यवस्थापन सही रूपमा गरियो भने तरकारी खेती नेपालको सबैभन्दा समृद्ध कृषि व्यवसाय बन्न सक्छ।

• Youth Agripreneurship बढ्नेछ
• Urban Farming वा घरमै टनेल खेतीको विस्तार हुनेछ
• Hydroponics र Vertical Farming जस्ता नवीन प्रणाली आउनेछ
• राष्ट्रिय अर्थतन्त्रमा योगदान उल्लेखनीय रूपमा बढ्नेछ

तरकारी खेती नेपालको कृषिमा बढ्दो सम्भावना भएको क्षेत्र हो, जहाँ छोटो समयमा, सानो जमिनमै, न्यून लगानीमा पनि राम्रो आम्दानी लिन सकिन्छ। तर यसका लागि व्यावसायिक सोच, प्रविधिको प्रयोग, तालिम, र बजार पहुँच अनिवार्य छ। अब खेती केवल पेट पाल्ने माध्यम होइन, सपना पूरा गर्ने व्यवसाय बन्न सक्छ।