नेपालमा जलवायु परिवर्तन र कृषिमा पर्ने प्रभाव

१. जलवायु परिवर्तन के हो?

जलवायु परिवर्तन भन्नाले पृथ्वीको औसत तापक्रम र मौसम चक्रमा दीर्घकालीन परिवर्तनलाई जनाइन्छ। यसको मुख्य कारण मानवीय क्रियाकलापबाट उत्सर्जित हरितगृह ग्यासहरू (Carbon dioxide, Methane, Nitrous oxide आदि) हुन्। यी ग्यासहरूले पृथ्वीको वातावरणमा ताप समातेर राख्ने कार्य गर्छन्, जसले पृथ्वीको तापमान बढाउँछ।

२. नेपालमा जलवायु परिवर्तनको अवस्था

नेपाल विश्वमै जलवायु परिवर्तनप्रति अति संवेदनशील मुलुकहरूमध्ये एक हो। यहाँको भौगोलिक विविधता (हिमाल, पहाड र तराई) र जलस्रोतमा आधारित कृषि प्रणालीले जलवायु परिवर्तनको असरलाई तीव्र बनाएको छ।

केही महत्त्वपूर्ण तथ्यहरू:

• नेपालमा औसत तापक्रम हरेक वर्ष ०.०५ डिग्री सेल्सियसले बढिरहेको छ।
• पश्चिमी पहाडी क्षेत्रहरूमा वर्षा घटिरहेको छ भने पूर्वी तराईमा असमान रूपमा अत्यधिक वर्षा हुने क्रम बढेको छ।
• २०५० सम्ममा बर्खाको समय, स्वरूप र तीव्रता अझ अनियमित हुने अनुमान छ।

३. कृषिमा जलवायु परिवर्तनका प्रत्यक्ष प्रभावहरू

३.१. वर्षा प्रणालीमा अनियमितता

• समयमै वर्षा नहुनाले धान रोपाइँमा ढिलाइ हुन्छ।
• अत्यधिक वा असमय वर्षाले बाली सुकाउने वा नष्ट हुने खतरा बढ्छ।

३.२. तापक्रमको वृद्धिले उत्पादनमा गिरावट

• तापक्रम वृद्धि भएसँगै थुप्रै खाद्य बालीहरू (जस्तै गहुँ, मकै) को उत्पादन क्षमतामा गिरावट आउँछ।
• उच्च तापक्रमले बीउको अंकुरण क्षमतामा असर पुर्‍याउँछ।

३.३. पानीको अभाव र सिँचाइ समस्याहरू

• हिमनदी सुक्ने क्रम बढ्दा सिँचाइका लागि पानीको स्रोतहरू घट्दै गएका छन्।
• ग्रामीण क्षेत्रमा खेर गएका खोल्साहरूले खेत सिँचाइ गर्न अपुग बन्दै गएका छन्।

३.४. रोग र कीराको वृद्धि

• गर्मी मौसम लामो हुँदा कीरा र रोगको चक्र तीव्र हुन्छ।
• नयाँ रोग तथा किराहरू देखा परेर बालीमा क्षति पुर्‍याउँछन्।

३.५. बाढी, पहिरो र असिना झरीले क्षति

• असिनापातले तरकारी तथा फलफूल नष्ट पार्ने गर्छ।
• बाढी र पहिरोले खेतीयोग्य जमिन बगाउँछ र सम्पूर्ण बाली बर्बाद हुन्छ।
  

४. कृषिमा जलवायु परिवर्तनका अप्रत्यक्ष असरहरू

४.१. खाद्य सुरक्षामा संकट

• उत्पादन घट्दा स्थानीय खाद्य आपूर्ति घट्छ, जसले पोषणमा असर पार्छ।

४.२. कृषकहरूको आम्दानीमा गिरावट

• उत्पादन घट्दा किसानले राम्रो मूल्य पाउँदैनन्, ऋणमा पर्न सक्छन्।

४.३. आवश्यक बालीको विकल्प परिवर्तन

• पहिले रोपिँदै आएका बालीहरू हरेक वर्ष सफल नहुँदा किसानहरूले विकल्प रोज्नुपरेको छ।

४.४. आन्तरिक तथा वैदेशिक पलायन

• कृषिमा टिक्न नसकेर गाउँबाट सहरतिर वा विदेशतिर रोजगारी खोज्न जाने क्रम बढेको छ।

५. कृषकहरूको अनुभव र प्रतिक्रियाहरू

नेपालका विभिन्न जिल्लाका कृषकहरूबाट संकलन गरिएका केही अनुभवहरू:

• स्याङ्जाका एक किसान भन्छन्: “अहिलेको वर्षा पहिलेजस्तो व्यवस्थित छैन। कहिले सुख्खा, कहिले हिलो, खेतमा काम गर्नै मुस्किल छ।”
• बर्दियाका एक तरकारी किसान भन्छन्: “असिना पर्‍यो भने एकै दिनमा लाखौंको क्षति हुन्छ। त्यो न त बीमाले भरपाई गर्छ, न त सरकारले।”
• इलामका चियाका कृषकहरू: "फरक महिनामा चिया टिप्ने बेला सार्नुपरेको छ। फुल्ने समयमा पानी नपाउँदा उत्पादन घटेको छ।"

६. समस्या समाधानका उपायहरू

६.१. जलवायु अनुकूल कृषि प्रणाली (Climate-Smart Agriculture)

• ताप सहन सक्ने जातका बीउहरूको प्रयोग
• सिँचाइको लागि ड्रिप, स्प्रिंकलर जस्ता प्रविधिको प्रयोग
• हरितगृह र मल्चिङ प्रणालीको विस्तार

६.२. स्थानीय मौसम पूर्वानुमान प्रणालीको सुदृढीकरण

• SMS, मोबाइल एप्स, सामुदायिक रेडियोको माध्यमबाट मौसम जानकारी फैलाउनु
• कृषकलाई मौसम परिवर्तनबारे सचेत गराउनु

६.३. कृषक बीमा कार्यक्रमको कार्यान्वयन

• असिना, बाढी, पहिरोबाट हुने क्षतिको बीमा गर्न सकिने कार्यक्रमहरूलाई विस्तार गर्नु

६.४. प्रशिक्षण र क्षमता विकास

• कृषकलाई जलवायु परिवर्तनको असर र अनुकूल उपायबारे नियमित तालिम दिनु

६.५. नीति र सरकारी समर्थन

• जलवायु प्रतिरोधी कृषि प्रविधिमा अनुदान
• बिउ, मल, प्रविधिमा सहुलियत
• स्थानीय तहमार्फत किसान मैत्री योजना सञ्चालन
  

७. केन्द्रीय र स्थानीय तहको भूमिका

• कृषि मन्त्रालयले राष्ट्रिय कृषि जलवायु रणनीति तर्जुमा गर्नुपर्छ।
• स्थानीय तहहरूले गाउँ/नगरको जलवायु जोखिम विश्लेषण गरी क्षेत्रगत कृषि योजना बनाउनुपर्छ।

शैक्षिक संस्था र अनुसन्धान केन्द्रहरूले वातावरणमैत्री कृषि प्रविधिमा अनुसन्धान बढाउनुपर्छ।

जलवायु परिवर्तन नेपालका कृषकहरूको लागि अब केवल चेतावनी होइन, जीवनको यथार्थ बनिसकेको छ। बर्खा प्रणाली बिग्रिएको छ, माटो उब्जाउ छैन, उत्पादन घटेको छ। यी सबै समस्याहरूको समाधान हामीसँग छ—समयमै तयारी, प्रविधिको प्रयोग, नीति निर्माण र कृषकलाई साथ दिने प्रतिबद्धता।

यदि हामीले अहिले नै सचेत भएर वैज्ञानिक, नीति तथा व्यवहारिक तहमा कदम चाल्न सक्यौं भने, जलवायु परिवर्तनको असर न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ।