नेपालमा धान खेती: समस्या, समाधान र आधुनिक प्रविधि

१. नेपालमा धान खेतीको अवस्था

नेपालमा हरेक वर्ष करिब १३ लाख हेक्टर जमिनमा धान खेती गरिन्छ। कुल बाली क्षेत्रको झन्डै ५०% हिस्सा धानले ओगटेको छ। यसले ५० लाख मेट्रिक टनभन्दा बढी उत्पादन दिँदछ।

धान मुख्यतः तराई, भित्री मधेस, र केही पहाडी क्षेत्रहरूमा उत्पादन गरिन्छ। यद्यपि, उत्पादन दर अझै पनि विश्व औसतभन्दा कम छ।

२. धान खेतीमा देखिएका प्रमुख समस्या

२.१. जलवायु परिवर्तन

• वर्षा ढिलो वा समयमै नपर्नु
• अत्यधिक गर्मी वा असिना वर्षा
• बाढी वा सुख्खा

यी सबैले धानको उत्पादनमा नकारात्मक प्रभाव पार्दछन्।

२.२. सिँचाइ अभाव

नेपालमा ४०% भन्दा बढी धानखेती क्षेत्र सिँचाइ सुविधा विहीन छन्। वर्षातमा भर परेर खेती गर्नुपर्दा उत्पादन अनिश्चित हुन्छ।

२.३. गुणस्तरीय बीउ अभाव

स्थानीय बीउहरू बर्सेनि दोहोर्याइन्छ, जसले गर्दा उत्पादनशीलता घट्दो क्रममा रहेको छ। सुधारिएको बीउ उपलब्धता र ज्ञानको अभाव पनि छ।

२.४. प्राविधिक ज्ञानको कमी

धान रोप्ने समय, मल मात्रा, रोग–कीरा नियन्त्रणका उपायहरूमा अझै धेरै किसान परम्परागत ढर्रामा निर्भर छन्।

२.५. कृषक पलायन

जवान पुस्ता कृषिमा रुचि नराखी वैदेशिक रोजगारीतर्फ लागेपछि, बुढेसकालमा आश्रित कृषि प्रणाली बन्न पुगेको छ।

२.६. बजार मूल्य अस्थिरता

उत्पादन भए पनि उचित मूल्य नपाउने समस्या व्याप्त छ। बिचौलियाको चलखेल, कमजोर बजार पहुँच र भण्डारण समस्या पनि प्रमुख चुनौती हुन्।

३. समाधानका उपायहरू

३.१. सिँचाइ पूर्वाधार विस्तार

• साना नहर, इनार, ट्युवेल, र सोलार पम्प प्रवर्द्धन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ।
• वर्षा पानी संकलन प्रणालीलाई प्रोत्साहन गरिनु पर्छ।

३.२. गुणस्तरीय बीउको प्रयोग

• उन्नत जातका बीउ जस्तै “सबा १०१, रामदानी, चम्पा, खुमल ४, राइस ६२” जस्ता जातहरू प्रयोग गर्नुपर्ने हुन्छ।
• बीउ उत्पादनमा कृषक सहकारीको भूमिका बढाउन सकिन्छ।

३.३. कृषि तालिम र साक्षरता

• किसानहरूलाई मलको मात्रा, रोपाइँ विधि, रोग–किरा नियन्त्रण आदि विषयमा तालिम दिनु पर्छ।
• स्थानीय तहमा कृषि प्राविधिक राख्ने व्यवस्था हुनुपर्छ।

३.४. कृषि बीमा प्रणाली

• मौसमजन्य क्षति वा प्रकोप हुँदा किसानलाई बीमा रकम दिने व्यवस्था हुनुपर्छ।

३.५. प्रत्यक्ष कृषक बजार

• किसानले आफैंले उत्पादन बेचेको अवस्था सिर्जना गर्नुपर्छ, जसले मूल्य नियन्त्रणमा सहुलियत ल्याउँछ।
  

४. धान खेतीमा प्रयोग हुने आधुनिक प्रविधिहरू

४.१. पावर टिलर र रोपाइँ मेसिन

पावर टिलरले जमिन जोत्न सजिलो हुन्छ। साथै, धान रोपाइँका लागि “rice transplanter machine” को प्रयोगले समय र श्रम दुवै बचत गर्छ।

४.२. सोलार सिँचाइ प्रणाली

विद्युत् नपुग्ने ठाउँमा सोलार पम्पबाट सिँचाइ गर्न सकिने भएकाले पानीको पहुँच बढ्न सक्छ।

४.३. ड्रोन प्रविधि

ड्रोनको प्रयोगबाट मल छर्ने, बाली निरीक्षण गर्ने र कीरा नियन्त्रण गर्न सकिन्छ।

४.४. डिजिटल सूचना प्रणाली

मोबाइल एप्स (जस्तै Smart Krishi, Krishi Gyan) बाट किसानले मौसम, मलको मात्रा, रोग नियन्त्रणका उपाय आदि जानकारी पाउन सक्छन्।

४.५. सिस्टम अफ राइस इंटेन्सिफिकेसन (SRI)

SRI प्रविधिले कम बीउमा धेरै उत्पादन दिन्छ। यसमा बिरुवा पातलो रोपिन्छ र माटोलाई नियमित हल्का गोड्ने गरिन्छ।

५. धान खेतीमा अर्गानिक प्रविधिको प्रयोग

नेपालको केही स्थानहरूमा अर्गानिक धान खेती पनि सुरु भइसकेको छ। रासायनिक मलको सट्टा गोबर मल, कम्पोस्ट, जैविक कीटनाशक प्रयोग गरेर उत्पादन गरिन्छ।

यसले:

• माटोको गुणस्तर जोगाउँछ
• उपभोक्ताको स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पार्दछ
• बजारमा उच्च मूल्यमा बिक्री हुनसक्छ
  

६. नवप्रवर्तन र भविष्यको सम्भावना

नेपालमा धान खेती अझै पनि औद्योगिक स्तरमा रूपान्तरण भएको छैन। तर यदि निम्न कदमहरू चाल्न सकियो भने भविष्य उज्वल हुन सक्छ:

• धान प्रशोधन उद्योग (rice mills) विस्तार गर्नुपर्नेछ।
• धान ब्रान, धानको चामलको ब्रान तेल, पशुखाद्य जस्ता सह–उत्पादनको उद्योग स्थापना गर्न सकिन्छ।
• धान पर्यटन (Rice Field Tourism) को अवधारणा ल्याउन सकिन्छ, विशेषतः पहाडी क्षेत्रहरूमा।

धान खेती केवल परम्परागत बाली मात्र होइन, यो नेपाली जीवनको मेरुदण्ड हो। उत्पादनमा समस्या छ, तर समाधान पनि छन्। सिँचाइ, बीउ, तालिम, प्रविधि र सरकारी सहुलियत संयोजन गर्न सकिएमा धान खेती फेरीपनि आधुनिक, लाभदायक र दिगो व्यवसाय बन्नसक्छ। कृषकको मेहनत, वैज्ञानिक सोच र नीति निर्माताको दूरदृष्टि मिलेमा नेपाल फेरि “धान उत्पादनमा आत्मनिर्भर” राष्ट्र बन्न सक्छ।