नेपाली चलचित्रको बढ्दो लोकप्रियता

नेपाली चलचित्रको इतिहास र यसको सांस्कृतिक जग

नेपाली चलचित्र उद्योगको इतिहास झन्डै सात दशकभन्दा पुरानो छ। सन् १९५१ मा नेपाली भाषाको पहिलो चलचित्र ‘सत्य हरिश्चन्द्र’ निर्माण भए पनि औपचारिकरूपमा पहिलो व्यावसायिक नेपाली चलचित्रको रूपमा सन् १९६४ मा बनेको ‘आमा’ लाई मानिन्छ। यस चलचित्रलाई तत्कालीन सरकारले बनाएको थियो र यसले नेपाली समाजमा चलचित्रको संस्कृतिको सुरुवात गर्‍यो। त्यसबेलादेखि नेपाली चलचित्रले थुप्रै चरण पार गर्दै आएको छ—कहिले शुद्ध मनोरञ्जन, कहिले देशभक्ति, त कहिले सामाजिक कथावस्तु लिएर अगाडि बढेको पाइन्छ।

१९८० र १९९० को दशकमा नेपाली चलचित्र उद्योग एकदमै लोकप्रिय भयो। राजेश हमाल, भुवन केसी, करिश्मा मानन्धर, सरोज खनाल, मिथिला शर्मा, श्रीकृष्ण श्रेष्ठ, निरुता सिंहजस्ता कलाकारहरूले पर्दामा जमेर दर्शकको मन जिते। विशेषगरी गाउँको परिवेश, पारिवारिक प्रेम, सामाजिक संस्कार आदिलाई समेटेर बनाइएका चलचित्रहरूले ग्रामीण दर्शकहरूलाई गहिरो प्रभाव पारे। यस समयमा ‘कुसुमे रुमाल’, ‘छोटो संसार’, ‘दर्पण छायाँ’, ‘साइली’ आदि चलचित्रहरू अत्यन्त चर्चित भए।

तर २००० पछि भने नेपाली सिनेमा केही हदसम्म मन्द भयो। प्रविधिको अभाव, दोहोरिएको कथावस्तु, विदेशी चलचित्रहरूको प्रभाव, र राजनीतिक अस्थिरता आदिले गर्दा चलचित्रहरू दर्शक तान्न सक्ने अवस्थामा रहेनन्। यसबेला हलिउड र बलिउड चलचित्रहरूले नेपाली दर्शक बजार ओगट्न थाले। तर त्यही कठिन समयले फेरि नेपाली सिनेमा क्षेत्रलाई नयाँ सोच, नयाँ प्रविधि र नयाँ पुस्ताको खोजी गर्न प्रेरित गर्‍यो।

नयाँ पुस्ता र नवप्रवर्तन: ‘नयाँ लहर’ को उदय

हालका वर्षहरूमा नेपाली चलचित्र उद्योगमा युवा पुस्ताको सक्रिय सहभागिताले उल्लेखनीय परिवर्तन ल्याएको छ। निर्देशकहरू – निश्चल बस्नेत, दीपेन्द्र के. खनाल, हेमराज बिसी, मिलन चाम्स, अनुप बराल, सुदर्शन थापा, दिपक–दीपाको जोडी आदिले नेपाली सिनेमा उद्योगमा नयाँ धार ल्याएका छन्। यिनीहरूले पुराना कथावस्तुमा नयाँ प्रस्तुति भरे, नयाँ विषय उठाए र सामाजिक, राजनीतिक, र पारिवारिक यथार्थ झल्काउने चलचित्रहरू बनाए।

जस्तै, ‘लुट’ चलचित्रले नेपाली सिनेमा क्षेत्रमा एकदमै ठूलो तरंग ल्यायो। यसले शहरमा घटेका आपराधिक गतिविधि र युवाको संघर्षलाई यथार्थ रूपमा देखायो। यसैगरी ‘कबड्डी’ श्रृंखलाले ग्रामीण भेगको संस्कृति, समाज र प्रेमलाई हाँस्यरसको साथ प्रस्तुत गर्‍यो, जुन आम दर्शकले निकै मन पराए। ‘झोला’ चलचित्रले सती प्रथाजस्तो गम्भीर सामाजिक विषयलाई कलात्मक ढंगमा प्रस्तुत गर्दै राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा प्रशंसा बटुल्यो।

त्यस्तै, ‘ड्रिम्स’, ‘प्रेम गीत’, ‘गाजलु’, ‘ए मेरो हजुर’, ‘परिणाम’ जस्ता फिल्महरूले नयाँ स्टारहरूलाई जन्म दिए – अनमोल केसी, प्रदीप खड्का, सम्राज्ञी राज्यलक्ष्मी शाह, आना शर्मा जस्ता कलाकारहरूले नयाँ पुस्ताका दर्शकमा ठूलो प्रभाव छाडे। यसले नेपाली चलचित्र उद्योगमा नयाँ ऊर्जा भरिदिएको छ। नयाँ निर्देशक र लेखकहरू आफ्नो कथावस्तुलाई यथार्थ, सामाजिक परिवर्तन, लैङ्गिक समानता, प्रवास अनुभव जस्ता महत्वपूर्ण विषयहरूसँग जोड्न थालेका छन्।

नेपाली सिनेमा विश्व मञ्चमा: बढ्दो अन्तर्राष्ट्रिय प्रभाव

नेपाली सिनेमा अहिले नेपालकै सीमाभित्र मात्र सिमित छैन। विश्वभर फैलिएका लाखौँ नेपाली प्रवासीहरू, विदेशी फिल्म महोत्सवहरूमा सहभागिता, तथा विविध अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चहरूमा सम्मान प्राप्त गर्नुले नेपाली चलचित्रलाई विश्वस्तरीय बनाउँदै लगेको छ। ‘झोला’, ‘सेतो सुर्य’, ‘कागबेनी’, ‘बुलबुल’, ‘आमा’, ‘पचास हजार’, ‘माइकल अधिकारी’ जस्ता चलचित्रहरूले विश्वभर चर्चा पाएका छन्।

‘सेतो सुर्य’ चलचित्रले नेपालको राजनीतिक संक्रमणकाल र द्वन्द्वपछिको समाजमा देखिएको द्विविधालाई कलात्मक ढंगमा प्रस्तुत गर्दै धेरै पुरस्कार जित्यो। यस्तै, ‘बुलबुल’ फिल्म, जसमा स्वर समीक्षकको जीवन र प्रवासी युवाको कथा देखाइएको थियो, बर्लिन फिल्म फेस्टिभलसम्म पुग्न सफल भयो। यी चलचित्रहरूले केवल नेपाली दर्शकलाई नभई अन्तर्राष्ट्रिय दर्शकलाई पनि छोएका छन्।

आज नेपाली चलचित्रहरू अमेरिका, अष्ट्रेलिया, जापान, कोरिया, बेलायत लगायतका मुलुकमा प्रदर्शन हुँदै आएका छन्। युएसए, अष्ट्रेलिया, युके लगायतका देशहरूमा नेपाली फिल्म प्रिमियर, फिल्म फेस्टिभलहरू, र ‘कम्युनिटी स्क्रिनिङ’हरूले नेपाली फिल्मको बजारलाई अन्तर्राष्ट्रिय बनाइरहेका छन्। यो घटनाले नेपाली निर्माता र निर्देशकलाई प्रवासी दर्शकसमेत लक्षित गर्दै चलचित्र बनाउन हौसला दिएको छ।

प्रविधि र डिजिटल क्रान्तिले ल्याएको परिवर्तन

नेपाली चलचित्र क्षेत्रले प्रविधिको प्रयोगमा पनि उल्लेखनीय फड्को मारेको छ। पहिलेका चलचित्रहरूमा ध्वनि, सम्पादन, रंग संयोजन आदि पक्षहरू कमजोर देखिन्थे। तर पछिल्ला दशकमा डिजिटल क्यामेरा, डिएसएलआर, ड्रोन, भिएफएक्स (VFX), कम्प्युटर आधारित सम्पादन प्रणाली आदि प्रविधिको प्रयोगले चलचित्रको गुणस्तर धेरै माथि उठेको छ।

चलचित्र ‘लुट’ पछि, ‘प्रेम गीत’, ‘गोपी’, ‘गुञ्जन’, ‘कागबेनी’ जस्ता फिल्महरूमा सिनेमाटोग्राफी र संगीत संयोजन अत्यन्तै आकर्षक बनाइएको छ। साथै, चलचित्र निर्माणमा ‘स्क्रिप्ट वर्कशप’, ‘स्टोरीबोर्डिङ’, ‘कलर ग्रेडिङ’, र ‘फिल्म टेस्टिङ’ जस्ता अभ्यासहरूले अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको फिल्म निर्माण संस्कार भित्र्याउन थालेका छन्।

साथै, डिजिटल प्रविधिको विकाससँगै OTT (Over The Top) प्लेटफर्महरूले नेपाली फिल्मलाई घरमै बसेर हेर्न सक्ने अवसर प्रदान गरेका छन्। Cinemaghar, ReelNepal, OSR Digital, NetTV Cinema, र युट्युब च्यानलहरूमार्फत नेपाली फिल्महरू सजिलै हेर्न मिल्छ। जसले गर्दा विदेशमा बस्ने नेपालीहरू र नेपालकै दर्शकले हलमा नपुगेर पनि नेपाली चलचित्रको मजा लिन सकिरहेका छन्। साथै, युट्युबमा ट्रेलर, प्रोमो, र गीतहरू सार्वजनिक गर्दा प्रचारप्रसारमा निकै सहज भएको छ।

भविष्यको सम्भावना, चुनौती र सम्भावित समाधानहरू

यद्यपि नेपाली चलचित्र उद्योगले उल्लेखनीय प्रगति गरिरहेको छ, यस क्षेत्रमा अझै केही चुनौतीहरू छन्। नेपालमा अझै पनि गुणस्तरीय सिनेमाघरहरूको अभाव छ, मल्टिप्लेक्स सुविधा सबै जिल्लामा छैन। साथै, पाइरेसी (copyright चोरी) एक गम्भीर समस्या हो, जसले निर्माताको आम्दानीमा ठुलो असर पुर्‍याउँछ। चलचित्र वितरण प्रणाली अझै असमान र असंगठित छ, जसले गर्दा धेरै साना फिल्महरू दर्शकसम्म पुग्नै सक्दैनन्।

त्यस्तै, चलचित्रको लगानीमा पारदर्शिता छैन, र धेरै लगानीकर्ताहरू अझै सिनेमा क्षेत्रमा लगानी गर्न हिच्किचाउँछन्। कलाकारको तालीम, निर्देशकको व्यवस्थापन, स्क्रिप्ट लेखनमा अनुसन्धानको अभाव, र फिल्म इकोसिस्टम (distribution, marketing, exhibition) को कमजोरीले गर्दा विश्वस्तरको उत्पादन दिन अझै केही समय लाग्ने देखिन्छ।

तर, यस्ता समस्याहरूका बाबजुद, नेपाली चलचित्र उद्योगमा सम्भावनाहरूको कमी छैन। सरकारले चलचित्र विकास बोर्डलाई अझ सशक्त बनाउँदै लगानी सुरक्षाको वातावरण सिर्जना गर्नु आवश्यक छ। अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य, फिल्म स्कुलहरूको स्थापना, सिनेमा लेखनका वर्कशपहरू, तथा नवप्रवर्तनलाई प्रोत्साहन गरेर नेपाली सिनेमा क्षेत्रलाई अझ बलियो बनाउन सकिन्छ।